چطور معنای پنهان در نقاشی‌های کودکان را بفهمیم؟
ما اغلب برای درک فرزندان خود به ارتباط کلامی وابسته هستیم و این در حالیست که ارتباطات کلامی فقط ۱۰ درصد از توانایی ارتباطی انسان را تشکیل می‌دهد. و از آنجایی که کودکان از احساسات خود آگاهی کافی ندارند و گاهی‌اوقات ممکن است مانند یک شخص بزرگسال نتوانند احساسات خود را در قالب کلمات بیان کنند، مطالعه سایر اشکال ارتباطی برای والدین از اهمیت زیادی برخوردار است.
مطالعه نقاشی‌های کودک می‌تواند روش خوبی برای درک ذهنیت او باشد. اگر به کودک خود ابزار رنگ‌آمیزی بدهیم، می‌توانیم با توجه به رنگ‌هایی که استفاده می‌کند و احساس کلی تصویر، نکات قابل‌توجهی را درباره کودکمان بفهمیم. همچنین روانشناسان بر این باورند که نقاشی روش خوبی برای بیان استرس و ناراحتی‌های کودک است و در درمان مشکلاتی مانند خیس شدن تخت، مکیدن شست و لکنت زبان، موثر می‌باشد.
درک معنی نقاشی‌های کودک خود
معنای نقاشی کودکان می‌تواند بینش ارزشمندی درباره وضعیت روحی آن‌ها به ما بدهد و هر نوع تجربه جسمی و عاطفی که آن‌ها تجربه می‌کنند را به ما بگوید.
۱. برداشت اول
وقتی برای اولین بار به نقاشی کودک خود نگاه می‌کنیم، سرنخی از افکار کودکمان در ما ایجاد می‌شود. در واقع در نگاه اول می‌توانیم به این موضوع توجه کنیم که حس کلی نقشی چیست؟ آیا آرامش‌بخش است یا آشفته به نظر می‌رسد؟
۲. رنگ‌ها
قدم بعدی برای تجزیه و تحلیل نقاشی کودکان، توجه به رنگ‌هایی است که آن‌ها در نقاشی استفاده می‌کنند. کودکان همزمان با بزرگ شدن، در معرض طیف وسیعی از تجربیات و عواطف قرار می‌گیرند و به همین جهت در نقاشی‌های خود تعداد زیادی از رنگ‌ها را استفاده می‌کنند. رنگ‌ها به بیان بهتر احساسات کمک می‌کنند و از این رو استفاده بیش‌ازحد از یک رنگ خاص نیز ممکن است نشان‌دهنده وضعیت عاطفی کودک باشد. برای شناخت بهتر رنگ‌های استفاده شده و معنی هرکدام می‌توان به مباحث روانشناسی رنگ‌ها مراجعه کرد؛ با این وجود بهطورکلی کودکی که از رنگ‌های آبی و سبز بیشتر استفاده می‌کند، احساس خوشحالی و سازگاری بیشتری دارد. رنگ‌های گرم مانند نارنجی و زرد هم بیانگر شادی هستند؛ در حالیکه استفاده بیش‌ازحد از رنگ‌های تیره مخصوصا اگر فضای کلی نقاشی غمگین باشد، ممکن است نشان‌دهنده این موضوع باشد که کودک به کمک نیاز دارد.
۳. کامل کردن نقاشی
اگر کودکی نقاشی‌های خود را ناقص رها کند یا هنگام کشیدن خطوط تردید کند، ممکن است نیاز به تشویق داشته باشد. چنین نقاشی‌هایی نشان‌دهنده احساس تردید و ناامنی در کودک هستند و گاهی‌اوقات می‌توانند شاخصی از یک شخصیت تکانشی باشند.
همچنین اگر میزان پاک کردن و اصلاح در نقاشی‌های کودکی زیاد باشد، ممکن است نشان‌دهنده سطح بالایی از اضطراب در او باشد. و استفاده از تزئینات بیش‌ازحد در نقاشی بیانگر نیاز کودک به توجه می‌باشد.
۴. موقعیت
اینکه کودک در کدام قسمت از صفحه نقاشی می‌کشد هم می‌تواند بیانگر وضعیت روحی او باشد. البته این مورد در رابطه با کودکان بزرگتری که مهارت‌های حرکتی بهتری دارند، قابل استفاده است.
بهطورکلی می‌توان گفت کودکی که در سمت چپ صفحه نقاشی می‌کشد، خجالتی و درون‌گراست یا می‌تواند به این معنی باشد که کودک به‌دنبال یک بزرگسال دلسوز یا مادر پدری پرورش‌دهنده است. از طرف دیگر کودکی که از سمت راست نقاشی می‌کشد، برون‌گرا بوده و تمایل به برقراری ارتباط دارد.
معانی رایج نقاشی کودکان
کودکان در ۳ مرحله نقاشی می‌کشند که عبارتند از:
- مرحله‌ی خط‌خطی (Scribbling Phase): خط‌خطی تصادفی، خطوطی است که کودکان به شکل تصادفی می‌کشند و معنای واقعی ندارند.
- مرحله‌ی قبل از کشیدن (Pre-schema Phase): این مرحله حالتی است که کودکان سعی می‌کنند آنچه را که می‌بینند، از جمله شکل‌های ساده مانند درختان، خانه‌ها و ... را ترسیم کنند.
- مرحله‌ی کشیدن طرح (Schema Phase): این مرحله زمانی اتفاق می‌افتد که یک موضوع کاملا مشخص برای نقاشی‌ها وجود داشته باشد و نقاشی‌ها واقع‌بینانه‌تر باشند.
از طریق این سه مرحله، نقاشی‌های کودکان از حالت خط‌خطی درآمده و به تصاویری معنادار تبدیل می‌شوند که یک فرد بالغ به راحتی و بدون سوال کردن از کودک می‌تواند آن‌ها را درک کند. همچنین در مراحل مختلف، معنای نقاشی کودکان متحول می‌شود. در ادامه برخی از موضوعات متداولی که ممکن است در نقاشی اکثر کودکان مشاهده شود را بررسی کرده و معنی آن‌ها را توضیح می‌دهیم.
۱. خط‌خطی
با اینکه مرحله‌ی اول نقاشی کودکان خط‌خطی‌های نامفهوم است، روانشناسان می‌گویند در این مرحله نه خود نقاشی بلکه فرآیندی که کودک هنگام کشیدن آن طی می‌کند، اهمیت دارد. برای مثال ممکن است کودکی مدادش را روی کاغذ به حرکت درآورده و هنگام خط‌خطی صدای موتور دربیاورد؛ اگر از این کودک بپرسیم که چه چیزی کشیده‌است، ممکن است بگوید:«بابا سرکار می‌رود».
در حقیقت اگرچه با دیدن این خط‌خطی متوجه چیزی نمی‌شویم اما فرآیندی که کودک برای کشیدن آن طی کرده‌است به ما نشان می‌دهد که این خط‌خطی به معنی ماشینی در جاده است.
۲. خورشید خندان
کشیدن خورشیدی کامل در وسط صفحه که لبخند به لب دارد، نشان‌دهنده یک کودک خوش‌منظر، خوشحال و راضی است.
۳. آدمک ساده
منظور از آدمک‌های ساده، شکل‌های نمادینی از آدم است که کودکان با استفاده از خطوط و دایره رسم می‌کنند. این آدمک‌های ساده در نقاشی کودکان معمولا نمادی از خانواده‌ی او هستند. برای مثال اگر کودک تصویری از خانواده‌ی خود بکشد، اینکه خودش در نقاشی کنار چه کسی ایستاده‌است، نشان می‌دهد که به آن شخص نزدیک‌تر است. یا اینکه چه کسی بزرگ‌تر است و با جزئیات بیشتری کشیده شده، بیانگر این است که آن فرد از نظر کودک در خانواده نقش مهمی دارد.
۴. افزایش تعداد جزئیات
هرچه کودک جزئیات بیشتری به نقاشی اضافه کند، نشان‌دهنده‌ی این است که توانایی شناختی و ادراکی او در حال توسعه است. برای مثال ممکن است کودک جزئیاتی مانند عینک پدر یا گردنبند مادر را به نقاشی خودش اضافه کند و حتی با گذشت زمان و دقت بیشتر، تفاوت‌های ظاهری و تفاوت جنسیت را به‌خوبی درک کرده و در نقاشی‌های خودش نشان دهد.
۵. حفر یک سوراخ
کودکی که اخیرا مرگ یکی از عزیزان خود را تجربه کرده است، ممکن است در نقاشی خود از تصاویر حفر کردن زمین یا پر کردن یک چاله استفاده کند. همچنین موقعیت اعضای خانواده در اطراف این چاله نشان می‌دهد که کودک به چه کسی نزدیک‌تر است. اما کودکی که در چنین نقاشی‌ای به تنهایی حضور داشته باشد، به این معنی است که احساس تنهایی شدیدی می‌کند.
۶. هیولاها
از آنجایی که تعداد زیادی از داستان‌های کودکان، پر از موجودات ترسناک و تاریک است، کشیدن آن‌ها در نقاشی می‌تواند تفسیر کودک از داستان‌ها باشد. اما از طرفی دیگر روانشناسی به نام دکتر کریستوفر هاستینگز معتقد است که هیولاها در نقاشی کودکان ممکن است بیانگر مکانیزم مقابله‌ی کودک با احساس ناتوانی خودش باشد.
۷. ابر و باران
کشیدن تعداد زیادی ابر و باران در نقاشی می‌تواند نشان دهد که کودک احساس ترس و اضطراب دارد؛ به خصوص اگر خودش را به تنهایی و ایستاده زیر ابر ترسیم کند، این احساس در او شدید‌تر است.
۸. خانه‌ها
جزئیات جالبی که درباره‌ی خانه در نقاشی کودکان وجود دارد، شامل تعداد پنجره‌ها، باز یا بسته بودن آن‌ها، باز یا بسته بودن درب، راهی که به سمت خانه منتهی می‌شود و ... می‌باشد. برای مثال وجود تعداد زیادی پنجره‌ی باز بیانگر این است که کودک می‌خواهد مردم ببینند که چه اتفاقی در خانه می‌افتد. درب باز نشان‌دهنده‌ی استقبال و خوش‌آمدگویی کودک است و وجود یک مسیر پیاده‌روی به سمت خانه نشان می‌دهد که کودک روابط اجتماعی خوبی با همسالان خود دارد.
۹. مردم عصبانی
کودکی که افراد عصبانی می‌کشد یا اعضای خانواده‌ی خود را عصبانی می‌کشد، به احتمال زیاد دچار ضربه روحی شده‌است. البته گاهی‌اوقات این نوع نقاشی‌ها تحت تأثیر کارتون‌ها یا برنامه‌هایی است که کودک قبلا دیده است اما بهطورکلی کشیدن چهره‌های عصبانی می‌تواند نشانگر ترس کودک از شخص خاصی یا احساس خشم او نسبت به آن شخص باشد.
چه موقع باید نقاشی‌های کودک خود را بررسی کنید؟
به گفته میشال ویمر، متخصص هنردرمانی و متخصص بین‌المللی در زمینه تجزیه و تحلیل نقاشی‌های کودکان، تنها هدف والدین، مربیان و روانشناسان از تحلیل نقاشی کودکان، شناسایی ترس‌ها و ایجاد تغییرهای رفتاری در آن‌ها نیست. در حقیقت نقاشی‌ها ابزاری برای درک بهتر رفتار کودکان است و تحقیقات نشان داده‌اند کودکانی که بیشتر نقاشی می‌کشند، خلاق‌تر و باهوش‌تر هستند.
گاهی‌اوقات کودکان موارد ترسناکی مانند سلاح، آتش، افراد عصبانی، جنگ و ... را در نقاشی‌های خود می‌کشند که البته در برخی موارد برگرفته از کارتون یا داستان‌هایی است که دیده یا شنیده‌اند. در حقیقت یکی از سوالات رایج والدین این است که در چه زمانی باید به روانشناس مراجعه کنیم؟
برخی از موارد مهمی که در صورت بروزشان مراجعه به روانشناس یا مشاور الزامی است، عبارتند از:
- کودک بارها و بارها تصاویر خشن می‌کشد.
- کودک شخص یا جسمی را به طور قابل‌توجهی بزرگ‌تر از خودش می‌کشد.
- کودک اعضای بدن را جدا از هم و گسسته می‌کشد.
- او بیش‌ازحد از رنگ‌های تیره و تصاویر ناخوشایند استفاده می‌کند.
سخن آخر
در نهایت باید حواسمان باشد که تنها از دید خود به نقاشی‌های کودکمان نگاه نکنیم و درباره‌ی نقاشی از او سوال بپرسیم. برای مثال ممکن است او به ما توضیح دهد که یکی از کاراکتر‌های کارتون موردعلاقه‌اش را کشیده‌است یا منظورش را از کشیدن اشکالی که از دید ما بدون معنی هستند، برایمان توضیح دهد. همچنین در صورتی که قصد مراجعه به روانشناس را داشته باشیم می‌توانیم یک مجموعه کامل از نقاشی‌های کودک خود ایجاد کرده و در رابطه با هرکدام توضیح خود کودک را یادداشت کنیم تا درباره‌ی آن‌ها با روانشناس صحبت کنیم.
