چطور به کودکان بیش‌ فعال (ADHD) کمک کنیم؟

اختلال کمبود توجه یا بیش فعالی (ADHD) نوعی اختلال مبتنی بر مغز است که بر توانایی تمرکز و توجه کودک تأثیر می‌گذارد. کودکان زمانی که تحت تأثیر این اختلال قرار می‌گیرند، دچار مشکل می‌شوند و در روند رشد، یادگیری و نحوه‌ی رفتارشان مشکلاتی بوجود می‌آید. به همین جهت والدین باید در یادگیری استراتژی‌هایی برای مدیریت ADHD به فرزند خود کمک کنند تا عادات خوبی پیدا کند و بتواند علائم ناشی از این اختلال را کنترل کند. از این رو در این مقاله در رابطه با این که والدین چطور می‌توانند به بهبود وضعیت فرزند بیش فعال خود کمک کنند، صحبت می‌کنیم.

تشخیص علائم بیش فعالی یا نقص توجه در کودکان

به منظور تشخیص صحیح، کودک باید توسط یک روانشناس معتبر ارزیابی شود. کودکان زیر ۱۷ سالی که در بیش از یک محیط و به مدت حداقل ۶ ماه، ۶ تا از علائم بیش فعالی را داشته باشند یا نوجوانان بالای ۱۷ سالی که به مدت ۶ ماه، حداقل ۵ تا از علائم را نشان دهند، در معرض ابتلا به این اختلال بوده و بهتر است برای اطمینان به روانشناس مراجعه کنند. در واقع علائم و نشانه‌های این اختلال، در روند رشد کودک مشکل ایجاد کرده و عملکرد طبیعی او را در محیط مدرسه یا دیگر محیط‌های اجتماعی تحت تأثیر قرار می‌دهد.

کودکانی که به این اختلال دچار می‌شوند، ممکن است دو حالت بیش فعالی، نقص توجه یا ترکیبی از این دو باشند. بیش فعالی یا بی توجه هرکدام علائم خودشان را دارند که در مقاله قبلی توضیح دادیم. برای مثال کودکی که نقص توجه دارد، نسبت به جزئیات بی‌توجه است و زمانی که با او صحبت می‌کنید گویی توجه نمی‌کند. اما کودکی که بیش فعال است، بی‌قرار است، سروصدای زیادی دارد، حرف دیگران را قطع می‌کند و به طور عامیانه گویی به یک موتور جت وصل شده‌است.

به همین جهت بهتر است والدین برای تشخیص دقیق‌تر مشکل فرزند خود، به یک روانشناس مراجعه کنند تا اگر در کنار اختلال ADHD، اختلالات و مشکلات دیگری هم وجود دارد در همین ابتدای راه شناسایی شده و در جهت بهبود آن اقدام کنند.

کمک به فرزندان برای مستقل شدن

۱. با کودک خود صادق باشید.

این واقعیت که کودک مبتلا به بیش فعالی است نباید از او پنهان شود و بهتر است والدین در گام اول با او صادق بوده و به فرزند خود کمک کنند این اختلال و عکس‌العمل‌های ناشی از آن را درک کند.

۲. از ADHD به عنوان بهانه استفاده نکنید.

والدین باید به کودک خود بیاموزند که این اختلال بهانه‌ای برای انجام ندادن برخی کارها نیست. اینکه از اختلال ADHD به عنوان بهانه‌ای برای کامل نکردن تکالیف یا گوشه‌گیری و انزواطلبی استفاده شود، آسان است اما والدین باید به خاطر داشته باشند که این اختلال لزوما ناتوان‌کننده نیست. به همین جهت باید به فرزند خود کمک کنند تا باور داشته باشد که فردی توانمند است و از پس انجام کارهایش برمی‌آید.

۳. از کودک خود بیش‌ازحد محافظت نکنید.

اینکه والدین از کودک خود در برابر آسیب، آزار و اذیت، تصمیمات بد و مواردی از این دست محافظت می‌کنند، طبیعی است اما اینکه کودک با عواقب تصمیمات خودش روبه‌رو شود و آن‌ها را تجربه کند، بسیار مهم است. در حقیقت این موضوع به کودک کمک می‌کند استقلال و اعتمادبه‌نفس بیشتری پیدا کند.

۴. کودک خود را برای تعاملات اجتماعی تشویق کنید.

یکی از چالش‌های بزرگ افراد مبتلا به ADHD در بزرگسالی این است که از زمان کودکی معاشرت را به‌خوبی یاد نگرفته‌اند. به همین جهت بهتر است والدین کودک خود را به شرکت در تعاملات اجتماعی با همسالان خود مانند تیم‌های ورزشی، اردوهای تفریحی، کلاس‌های گروهی و فوق برنامه و ... تشویق کنند. و حتی در مواقع لزوم خودشان با فرزند خود همراهی داشته باشند. برای مثال می‌توانند مهمانی‌های برگزار کنند یا فرزند خود را در جشن تولد دوستش همراهی کنند.

۵. از طریق بازی کودک خود را برای اتفاقات ناآشنا آماده کنید.

والدین می‌توانند از طریق بازی، نقش‌های مختلفی به کودک خود بدهند و او را برای اتفاقات ناآشنا و موقعیت‌هایی که ممکن است اتفاق بیافتند، آماده کنند. قرار گرفتن در موقعیت‌های مختلف از طریق بازی نه تنها اضطراب کودک را نسبت به اتفاقات ناآشنا کاهش می‌دهد، بلکه به والدین کمک می‌کند تا متوجه شوند که فرزندشان چه واکنش‌هایی ممکن است داشته باشد و از این طریق می‌توانند او را برای داشتن عکس‌العمل‌های مناسب راهنمایی کنند. این شیوه‌ به ویژه برای ملاقات با افراد جدید، حل اختلاف با دوستان یا رفتن به مدرسه‌ی جدید بسیار مفید است.

داشتن روتین و برنامه در خانه

۱. یک روتین و برنامه‌ی منظم برای کودک خود ایجاد کنید.

داشتن روتین و ساختارمندی به کودک کمک می‌کند تا استرس او کمتر شود و در نتیجه رفتارهای نادرست ناشی از این استرس کاهش پیدا کند. برخی از کارهای خسته‌کننده‌ی روزمره اغلب برای کودکان، به ویژه کودکان مبتلا به بیش فعالی، آزاردهنده است. بنابراین والدین می‌توانند برای انجام چنین کارهایی یک روند ثابت ایجاد کرده و آن‌ها را با یک پاداش معمولی پاسخ دهند. برای مثال می‌توانند به کودک خود بگویند که قبل از بازی کردن باید تخت‌خوابش را مرتب کند، قبل از بیرون رفتن باید اسباب‌بازی‌هایش را جمع کند یا بعد از اتمام صبحانه و قبل از خوردن شیرکاکائوی موردعلاقه‌اش، در جمع کردن میز کمک کند.

۲. کارها را به کارهای کوچکتری تقسیم کنید.

برای کودکان بیش فعال بهتر است انجام کارها به کارهای کوچکتری تقسیم شوند و والدین در پایان هر قسمت از کار بازخورد خوبی داشته باشند. برای مثال هنگام مرتب کردن تخت‌خواب والدین می‌توانند بگویند: «اول باید بالش رو صاف کنیم. (آفرین)، حالا نوبت اینه که پتو رو تا کنیم. (خیلی عالی انجام دادی) و حالا روتختی رو می‌ندازیم (باریکلا کارت عالی بود)».

۳. به کودک خود کمک کنید تا مدیریت زمان را یاد بگیرد.

کودک مبتلا به بیش فعالی شناخت خوبی نسبت به مفهوم زمان ندارد و به همین جهت افراد بیش فعال با مشکلات مربوط به مدیریت زمان روبه‌رو هستند و نمی‌توانند نسبت به کارهایشان تخمین زمانی دقیقی داشته باشند. به همین جهت والدین باید به کودک خود کمک کنند تا مدیریت زمان را یاد بگیرد. برای این منظور می‌توانند:

• یک تایمر برای کودک خود بخرند و مثلا به او بگویند ۱۵ دقیقه وقت دارد تا وسایلش را مرتب کند.
• یک آهنگ بگذارند و بخواهند تا تمام شدن آن آهنگ کاری انجام دهد مثلا مسواک بزند. حتی می‌توانند از کودک بخواهند یک شعر کوتاهی که بلد است را زمزمه کند و در همین حین مسواک بزند.
• با گذاشتن موسیقی هم کودک را به انجام کارهای خسته‌کننده مثل تمیز کردن تشویق کنند هم به او زمان‌بندی را یاد بدهند.

۴. سازماندهی را به کودک خود یاد بدهید.

کودکان مبتلا به ADHD دائما در تلاشند تا محیط اطراف خود را درک کنند و والدین می‌توانند از طریق سازماندهی منزل، به ویژه اتاق خواب کودک و فضای بازی او، به او کمک کنند. برای مثال والدین می‌توانند از قفسه‌ یا جمعه‌های جداکننده استفاده کنند و وسایل را به دسته‌های مختلفی تفکیک کنند. همچنین می‌توانند از برچسب‌های رنگی یا نوشتن نام هر دسته استفاده کنند تا به کودک خود یادآوری کنند که هرچیزی کجا قرار دارد. برای مثال:

• جعبه‌ای که برچسب زرد رنگ دارد، مخصوص عروسک‌ها است. 
• جوراب‌ها در کشویی قرار دارند که برچسب جوراب دارد.
• یک قفسه که با برچسب رنگی جدا شده به وسایل نقاشی اختصاص دارد.

والدین می‌توانند یک جعبه یا مخزن در محلی از خانه بگذارند که کودک در طول روز وسایلی مانند اسباب‌بازی، کاغذرنگی، لوگو و سایر وسایل متفرقه‌اش را درون آن قرار دهد. و در پایان روز خالی کردن این جعبه برای کودک بیش فعال راحت تر از زمانی است که از او خواسته شود تمام وسایل خود از اتاق نشیمن و گوشه و کنار خانه جمع کند.
همچنین والدین می‌توانند قانونی تنظیم کنند که اگر برای بار سوم لوگوهایت روی زمین پخش باشند، به مدت یک هفته مصادره می‌شوند یا اگر مخزن وسایل تا آخر شب خالی نشود و وسایل به جای خودشان برنگردند، مخزن با تمام وسایل درونش غیب می‌شود و مدتی از دسترس خارج می‌شود.

۵. ساختار را در طول تعطیلات حفظ کنید.

تعطیلات عید یا تعطیلات تابستانی برای والدین کودکان مبتلا به بیش‌ فعالی ممکن است به کابوس تبدیل شود. زیرا ساختار و برنامه‌هایی که کودک تاکنون داشته است به طور ناگهانی پایان می‌یابد. به همین جهت والدین باید از قبل برای تعطیلات برنامه‌ریزی کنند و به کودک خود کمک کنند حتی در تعطیلات هم ساختار زندگی را فراموش نکند.

کمک به فرزندان برای موفقیت در مدرسه

۱. با معلمان فرزند خود هماهنگ شوید.

والدین باید با معلم فرزند خود ملاقات کنند تا در رابطه با موضوعات مختلفی مربوط به نحوه‌ی پاداش دادن، کارهای روزمره‌ی خانه، مشکلات و موفقیت‌ها با او صحبت کنند و در رابطه با انجام برخی مسائل و میزان پیشرفت کودک تعامل داشته باشند. 
همچنین برای برخی از کودکان داشتن برنامه‌ریزی منظم، انجام تکالیف مدرسه و استفاده از ابزارهای سازماندهی مانند دفتر برنامه‌ریزی، چک لیست و استیکرهای رنگی مخصوص تقسیم‌بندی کارها می‌تواند در رسیدن به موفقیت آن‌ها تأثیرگذار باشد.

۲. برای کودک خود از دفتر برنامه‌ریزی روزانه استفاده کنید.

سازماندهی و داشتن برنامه‌ریزی باعث می‌شود کودک راحت‌تر با برنامه‌ی درسی معلم خودش پیش برود. به همین جهت والدین می‌توانند یک دفتر یا تقویم برنامه‌ریزی برای فرزند خود تهیه کنند و طرز کار با آن را برای او توضیح بدهند. حتی والدین می‌توانند از معلم کودک خود بخواهند تا برنامه‌ی درسی هر روز را برایشان مشخص کند یا اگر معلم نمی‌تواند این کار را انجام دهد، با توجه به تدریس معلم و برنامه‌های کلاسی برای کودک خود چک لیستی از وظایفی که باید در طول روز انجام دهد، درست کنند.

۳. به کودک خود پاداش دهید.

زمانی که کودک طبق برنامه‌ی روزانه خودش پیش می‌رود و در زمینه انجام تکالیف همکاری می‌کند، والدین می‌توانند به او پاداش دهند و از او بابت مسئولیت‌پذیری و تعهدی که به انجام وظایفش داشته است، تقدیر کنند.

۴. یک روتین برای انجام تکالیف فرزندتان ایجاد کنید.

اینکه برای انجام تکالیف، زمان و مکان ثابتی مشخص شود، بسیار تأثیرگذار است. به همین جهت والدین می‌توانند به کودک خود اجازه دهند تا با انجام کارهایی مثل دوچرخه سواری، صحبت کردن، بازی کردن و ... انرژی خودش را تخلیه کند و در زمان مشخص برای انجام تکالیفش حاضر شود.

۵. کودک خود را در انجام تکالیف همراهی کنید.

والدین می‌توانند در طول انجام تکالیف با فرزند خود همراهی کنند و نشان دهند که حواسشان به کارهای کودک هست. برای مثال می‌توانند برای انجام کارها به فرزند خود پیشنهاد اولویت‌بندی بدهند که ابتدا تکالیف مهم‌تر را انجام دهد. یا هنگام مرور تکالیف می‌توانند یک میان‌وعده‌ی مغذی برای فرزندشان تهیه کرده و با او همراه شوند.

۶. در جمع‌آوری وسایل مدرسه به کودک خود کمک کنید.

شاید برای شما هم پیش آمده باشد که یک کتاب درسی یا دفتری مهم را در خانه جا بگذارید و با استرس به خانه زنگ زده و از مادر یا پدر خود بخواهید که آن را به دستتان برساند. این اتفاق برای همه ممکن است پیش بیاید اما کودکان بیش فعال به دلیل حواس‌پرتی و عدم تمرکز، بیشتر وسایل خود را فراموش یا گم می‌کنند. به همین جهت والدین می‌توانند به کودک خود در جمع‌آوری وسایل و کتاب‌های درسی مربوط به برنامه‌ی روز بعد کمک کنند.

سخن آخر

تا اینجای مقاله در رابطه با نحوه‌ی رفتار با کودک مبتلا به ADHD و کمک به او در جهت رسیدن به استقلال، داشتن روتین و موفقیت در مدرسه صحبت کردیم. اما باید بدانیم والدین نقش مهمی در زندگی کودکان بیش فعال دارند و نحوه‌ی رفتار و عملکرد آن‌ها می‌تواند تأثیر بسیار زیادی در آینده‌ی کودک داشته باشد. چراکه بزرگسالان زیادی وجود دارند که همچنان با مشکلات ناشی از بیش‌ فعالی یا نقص توجه دست و پنجه نرم می‌کنند و مدیریت آن را در کودکی یاد نگرفته‌اند. باید به خاطر داشتیم باشیم که کودکان بیش فعال به حمایت و همراهی مادر و پدر خود بیش از هرکسی نیاز دارند و نحوه‌ی رفتار والدین با آن‌ها بسیار مهم است. از این رو در مقاله بعدی راجع به نحوه تشویق و مجازات کودک بیش فعال، کمک گرفتن از یک روانشناس و مواردی از این قبیل صحبت خواهیم کرد.